De Johannes Vermeerprijs 2024 is toegekend aan illustrator en kinderboekenschrijver Marit Törnqvist.
De jury schrijft: ‘Ze ontvangt de prijs vanwege haar uitzonderlijke artistieke vermogen om universele emoties in taal en tekeningen te verbeelden, en dicht bij de belevingswereld van de lezer te brengen. De toewijding waarmee Törnqvist in haar oeuvre een veilige ruimte creëert voor uiteenlopende grote thema’s, en ieders perspectief met pen en penseel verwelkomt en omarmt, is van grote verdiepende waarde voor jong en oud.’
De Nederlandse staatsprijs voor de kunsten, ingesteld door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, is op maandag 4 november 2024 in de Nieuwe Kerk in Den Haag uitgereikt door Eppo Bruins, minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Uitreiking
We werden feestelijke ontvangen in het souterrain van de Nieuwe Kerk. Veel collega-schrijvers en illustratoren waren aanwezig, maar ook natuurlijk andere mensen uit het boekenvak en familie en vrienden van Marit. Ik had een avond vol toespraken verwacht – en dat was het gedeeltelijk ook. De speeches zijn terug te lezen op de website JohannesVermeerprijs.nl. Maar het was meer.
Op drie grote schermen werden tekeningen van Marit getoond, Zweedse landschappen, stille meren, spiegelingen in het water, massieve bergen, weides, bossen, dwalende kinderen. Ondertussen kregen we een klarinetsolo te horen, muziek die Marit had uitgekozen. Het verstillende effect was prachtig.
Ook werd voorgelezen uit haar boek Wat niemand had verwacht, over een meisje die in een kuil valt en mensen die haar proberen te helpen met brieven, truien en appels. Maar ze begint pas echt te leven, in plaats van te overleven, als iemand muziek voor haar maakt.
Het voorlezen werd dan ook twee keer onderbroken door live-muziek. Ik herinner me Tsjaikovski. Er was een man met een handtrommel (Daf), waarin balletjes rammelden. Onbeschrijflijk mooi bespeeld. Er was een zangeres. Er was een feestelijk nummer waarop we mee klapten. De naam van de band betekende Leven in een andere taal. Het spijt me, dat dit een hopeloos onvolledig verslag is. Ik besloot namelijk om de ‘verslaggever’ even uit te zetten en vooral te ondergaan en te genieten van het cadeau dat Marit ons gaf met deze avond. Hopelijk komen de gegevens van de optredens nog op website van de prijs te staan.
Laudatio door Abdelkader Benali
Abdelkader vertelde over de vijfhonderd houten plankjes die in jutten zakken op een zolder in een stad in Zweden liggen. Op die plankjes staan de verhalen die Marit opschreef over Afghaanse vluchtelingen, die de toegang tot Zweden werd ontzegd. De plankjes werden in 2022 op de trappen van het Zweedse parlement te lezen neergelegd, zodat iedereen ze kon lezen. De borden met een zwarte rand trokken extra de aandacht; die symboliseerden de ontelbare zelfdodingen onder jonge asielzoekers.
In die drie dagen dat de plankjes te lezen waren, bleven heel wat mensen erbij stilstaan. Marit Törnqvist ging in gesprek met wie maar even de tijd nam om de verhalen te lezen. Het project kreeg de naam: Het Grote Verlies.
Toespraak minister Eppo Bruins
Eppo Bruins stond kort stil bij de btw-verhoging op kunst en literatuur. “In het Hoofdlijnenakkoord waartegen ik ‘ja’ zei toen ik werd aangezocht als minister, is gekozen voor een btw-verhoging op onder andere boeken vanaf 2026. Ik kon dat dragen omdat er bijvoorbeeld óók een verbetering van de koopkracht zit. Maar als minister van Cultuur heb ik het volste begrip voor de grote zorgen en het verzet tegen deze maatregel. Ik ben blij dat we in elk geval de scholen kunnen compenseren voor de extra kosten die zij zouden maken voor schoolboeken. Maar verder zit ook ik met de btw-verhoging in mijn maag. Zeker ook vanwege de kille symboliek die ervan uitgaat.
Voor mij zijn goede kinderboeken brengers van hoop, van geborgenheid. Ze wijzen naar een wereld waar het oké is. Zoals de hoofdpersoon in Klein verhaal over liefde uiteindelijk op haar vlot wegdrijft naar het licht aan de horizon. Dat is geen zoetsappige wereld, maar één waarin er ook ruimte is voor angst en verdriet. Geen fastfoodmoraal, maar echte vragen, waarmee je kinderen bloedserieus neemt.”
Dankwoord
Daarna nam Marit uit handen van de minister een prachtige glazen bokaal in ontvangst en daarna sprak ze haar dankwoord uit. Deze tekst is te lezen op JohannesVermeerprijs.nl. Marit werd in 1964 in Uppsala (Zweden) geboren. Op haar vijfde verhuisde ze met haar Nederlandse moeder, Zweedse vader, broer en zus naar Nederland. De vreemdeling welkom heten is een belangrijk thema in haar werk, maar ook in haar leven. Daarnaast is ze overtuigd van de helende werking van kunst en literatuur voor slachtoffers van armoede en geweld. Zo was Marit intensief betrokken bij haar project ‘Read with Me’, dat inmiddels een half miljoen kinderen, waarvan vele in armoede opgroeien, van kinderliteratuur voorziet. Straatkinderen, kinderen die in fabrieken werken, Afghaanse ongedocumenteerde kinderen.
Marit: “We leven in een genadeloze tijd: de wereld staat in brand en grote delen liggen in puin. Tientallen miljoenen kinderen zijn op de vlucht, op zoek naar een plek waar ze wortel mogen schieten en tot bloei mogen komen. Ik kijk met een combinatie van afschuw en wanhoop naar de politieke ontwikkelingen in Nederland. We hebben een regering die een alsmaar hogere muur om ons land bouwt en duidelijk markeert dat sommige mensen meer waard zijn dan andere. Het is niet meer aan een kind uit te leggen.”
Politiek
Het ontvangen van een prijs is natuurlijk iets anders dan actie voeren op een podium. Niet voor Marit. Elk podium is een podium als je een belangrijke boodschap hebt. Zo sprak ze minister Eppo Bruins stevig toe. {
“U heeft gezegd dat u misschien wel de meest gehate minister van cultuur ooit wordt, door het beleid dat u moet uitvoeren. […] Ik snap dat je water bij de wijn moet doen als je in de politiek zit, maar het gaat hier over iets waar geen compromissen mogelijk zijn: het gaat over kinderen. En over de toegankelijkheid van literatuur en het vrije woord voor iedereen. […] U draagt een zware verantwoordelijkheid voor een hele generatie opgroeiende kinderen. Soms denk ik dat niet echt doordringt, of zelfs wordt ontkend, wat het wezenlijk belang van cultuur is, voor iedereen maar al helemaal voor kinderen. Als u werkelijk, wat ik echt wil geloven, doordrongen bent van het belang van kinderliteratuur, literatuur in het algemeen, en het vrije woord, dan zou u de BTW op boeken moeten afschaffen. Onder meer Groot-Brittannië, Ierland en Noorwegen zijn ons voorgegaan.”
Marit zette haar bril af, toen ze iets wilde zeggen dat ze niet had opgeschreven. Dit fragment staat ook op Instagram. “Zelfs voor een minister kan er een moment komen dat je zegt: ‘Tot hier en niet verder. Ik stap op.’ En dat geldt ook voor u.”
Lievelingsboeken
Marits overtuigingen en haar kunst zijn niet los van elkaar te zien. Aan de prijs is een bedrag van 100.000 euro verbonden, geld dat ze mag inzetten voor een project binnen haar vakgebied. Het leven en mededogen met anderen is haar vakgebied, dus ik weet zeker dat het goed besteed zal worden.
Hieronder zes lievelingsboeken van Marit Törnqvist die recent herdrukt zijn. Lezen dus!
